Ciekawostki. Łokcie, stopy, ławki, kroki, sznury czyli pręt chełmiński w Lęborku.

Pręt chełmiński na ścianie ratusza w Lęborku
źródło: Tomasz Górny (Nemo5576)

Przez czas dłuższy niż obecnie czas używania jednostki miary jaką jest metr używano łokci, kroków, stóp, ławek, pręcików, prętów, sznurów, mórg oraz włók. Masz wreszcie okazję dowiedzieć się gdzie jest wzornik i co to jest prawo chełmińskie. I nie mówię o Chełmnie lecz o Lęborku.


Czy wiesz, że:

• Na ścianie ratusza w Lęborku znajduje się stalowy pręt stanowiący wzornik długości 4.3266 metra - pręta chełmińskiego.
• Miara ta używana była do projektowania i lokowania miast na prawie chełmińskim oraz do codziennych potrzep kupców i rzemieślników.
• Z miast dzisiaj polskich na prawie chełmińskim ufundowano od XIII do początku XVI w. następujące miasta: Biały Bór, Brodnica, Bytów, Chełmno, Ciechanów, Czersk, Działdowo, Gniew, Gostynin, Grudziądz, Iława, Kętrzyn, Królewiec, Kwidzyn, Lubawa, Łomża, Mława, Morąg, Mszczonów, Niedzbórz. Nowe Miasto Lubawskie, Olsztyn, Piaseczno, Płock, Prabuty, Przasnysz, Radzymin, Reszel, Różan, Sztum, Toruń, Tykocin oraz ... Warszawę.
• W Gdańsku oraz Tucholi nastąpiła ponowna lokacja miasta na prawie chełmińskim - tzn. miasto było założone na innych przywilejach, które następnie zostały zastąpione prawem chełmińskim.
• Innym prawem lokującym miasta było prawo pruskie - różniące się od chełmińskiego przede wszystkim tym, że nakładało zdecydowanie większe obciążenia na osadników. Prawo pruskie było wykorzystywane na ziemiach o wyższym poziomie zagrożenia najazdami - prawo chełmińskie na obszarach spokojniejszych.
• Prawo chełmińskie powstało w 1233 r. wytworzone przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego, Hermanna von Salza wraz z lokacją pierwszych miast na prawie chełmińskim (Torunia i Chełmna). Z woli króla Kazimierza Jagiellończyka zaczęło obowiązywać obowiązkowo w całej Polsce 240 lat później. Ten stan prawny funkcjonował aż do rozbiorów.
• Dzisiejszy pręt jest wierną rekonstrukcją tego, który wisiał tutaj przed wiekami.
• Pręt służył mieszkańcom miasta jako miarka. Przy kontaktach handlowych czy sporach niezbędne było chociażby obiektywne zmierzenie długości sprzedawanego materiału. Wówczas przydawał się właśnie taki ogólnodostępny wzornik.
• Budynek ratusza, w który wmontowany jest dzisiejszy pręt również nie istniał w dawnych czasach. Pierwotny ratusz stał w innym miejscu Lęborka i aktualnie odkrywany jest dzięki badaniom archeologicznym.
• Pierwotny pręt na ratuszu zawieszony był zdecydowanie niżej niż dzisiejszy ponieważ poziom gruntu średniowiecznego Lęborka był niżej o około metr niż dzisiejszy poziom gruntu.
• Wymiary, które można było wyznaczyć dzięki prętowi, to:
• sam pręt chełmiński - 4.3266 metra,
• 5 kroków [86.5 cm],
• 7.5 łokcia [57.7 cm],
• 10 pręcików chełmińskich [43.3 cm],
• 15 stóp [28.8 cm],
• 100 ławek (każdy pręcik dzielił się na 10 ławek) [4.3 cm].
• Wymiary, których pręt był odcinkiem, to:
• sznur - 10 prętów [43.3 m],
• morg - 30 sznurów (300 prętów) [1.3 km],
• włoka - 30 morgów (9000 prętów) [38.9 km].
• Miary pozwalały również na samą lokację miasta. Ulice miały mieć szerokości 2 lub 2.5 pręta natomiast działki miejskie wymiary 3 na 7 prętów (czyli 21 prętów kwadratowych :) czyli niecałe 400 m kw.).
• Pręt pruski (na bazie prawa pruskiego) był krótszy - miał 3.76 metra.
• Pręt chełmiński w Lęborku został przygotowany na podstawie identycznego obiektu w Chełmnie. Pomiarów dokonano w 2010 r. Okazało się, że różnica między pomiarem liczonym górną krawędzią (4330 mm) a dolną krawędzią (4326 mm) wynosi cztery milimetry. Po dokonaniu pomiarów Obwodowy Urząd Miar w Bydgoszczy wydał stosowny dokument, jakim było "świadectwo sprawdzenia".
• Niestety nie znamy bardzo dokładnego wymiaru pręta. Różne źródła podają wartość od 4.3254 do 4.3300 metra. Taka dokładność nie była jednak jak widać na owe czasy potrzebna.
• Na pręcie znajduje się również niemiecki napis Culmer Ruthe. Culmen to stara nazwa Chełmna.
• Jeżeli komuś się zdaje, że pręt jest mniej popularny niż nasz, dzisiejszy metr to niech nie będzie taki pewny. Nasz metr został wprowadzony dopiero po rewolucji francuskiej czyli około 213 lat temu. Sam pręt chełmiński był stosowany od 1233 r. przynajmniej do I rozbioru Polski (1772 r.) co daje 539 lat. Metr ma zatem krótszą historię.

Informacja praktyczna: pręt znajduje się na bocznej ścianie ratusza przy ulicy Armii Krajowej bliżej skrzyżowania z ulicą Konopnickiej  w miejscu oznaczonym jako "Parking dla nowożeńców". Stoi tam również tablica informacyjna.

Spójrz na pręt dzięki Google Street View.

Lokalizacja pręta chełmińskiego na mapie atrakcji turystycznych Pomorza - kliknij.