Ciekawostki. Nad jaką rzeką leży Gdańsk?

Biała Góra. Śluza pomiędzy Nogatem a Liwą.
Źródło: Katiana89

Dzisiaj trochę przewrotnie. Zacznę od pytania - nad jaką rzeką leży Gdańsk? Nad Motławą? Nad Wisłą? Nad Martwą Wisłą? A może nad Leniwką? Wszystkie odpowiedzi są właściwie poprawne i myślę, że "komisja uzna je awansem". Najpierw zatem muszę to Wam wyjaśnić.




Jak to z tą Wisłą było i jest?

• Wisła wpada do województwa pomorskiego we wsi Rusinowo (gm. Sadlinki, pow. kwidzyński), odkąd granica z kujawsko-pomorskim ciągnie się środkiem koryta rzeki aż do wsi Kaniczki (ta sama gmina), skąd dalej już Wisła płynie w całości w pomorskim.
• Pierwszym dużym miastem nad Wisłą w pomorskim jest Kwidzyn (na prawym brzegu). Ale już kawałek dalej w dół rzeki (w miejscowości Biała Góra) zaczyna się formalnie delta Wisły. Królowa rzek rozwidla się tu na dwa ramiona - ramię lewe oraz prawe. No i tu zaczynają się schody - bo część z Was zapewne wie, że w tej okolicy zaczyna się Nogat, a nie żadne ujście Wisły.
• Okolice wsi Biała Góra były świadkami poważnych zmian na mapie hydrologicznej Polski. Zacznijmy jednak od początku. W XVI w. Nogat nie zaczynał swojego biegu w Wiśle. Był kontynuacją rzek z pojezierza iławskiego (dzisiejszy ślad po tych ciągach wodnych to rzeka Liwa).
• Na odcinku mniej więcej od Barcic do Pogorzałej Wsi koryto Nogatu znajdowało się bardzo blisko koryta Wisły - nie więcej niż dwa kilometry. Przy wysokich stanach wód rzeki te przelewały się do siebie łącząc okresowo swoje koryta.



Biała Góra. Śluza pomiędzy Nogatem a Liwą.
Widok od strony rzeki Liwy.
Źródło: Bartol

• Już w połowie XVI w. poziom lustra wody w Nogacie zaczął opadać. Postanowiono wspomóc Nogat wodą z Wisły - tworząc de facto deltę tej ostatniej. Niestety prace doprowadziły do skierowania 87% wody do Nogatu, a jedynie 13% do starego koryta Wisły. Od tej pory lepiej używać już nazw Wisła Elbląska na Nogat i Wisła Gdańska, Wisła Leniwka lub Wisła Podzielona na dzisiejsze koryto Wisły.
• W XVII w. przeprowadzono kolejne prace - umocniono Cypel Mątowski (właśnie okolice wsi Biała Góra) trzema rzędami pali drewnianych tak, by tworzyły równoramienny trójkąt rozdzielający wody Wisły. Wisła Gdańska zyskała więcej wody, ale Wisła Elbląska wciąż otrzymywała jej zdecydowanie za dużo, co powodowało zapiaszczenia i lokalne przerwania wałów.
• Pod koniec XVII w. zburzono wszystkie urządzenia hydrotechniczne i zwrócono sprawę samej naturze. Ta rozporządzała tak, że podczas wód niskich i średnich kierowała wody głównie do Wisły Gdańskiej, Wisłę Elbląską zaś zasilając dopiero przy wysokich stanach wód.
• W 1840 r. Wisła przebiła sobie wyjście do Morza (o czym w szczegółach napiszę kiedy indziej), co skróciło jej bieg o 14 km, a więc i zwiększyło spadek. Odebrało to jeszcze więcej wód Nogatowi, do którego jednak wciąż podczas powodzi wpadały kry i powodowały regularne powodzie.



Plan z 1855 r. Górą koryto Wisły w kierunku do Gdańska.
W dolnej części Nogat. Po lewej szerokie wejście
do Nogatu, do którego wpadła kra w zimie. Po prawej
widoczny kanał spustowy - nieudany pomysł
regulacji Nogatu.
źródło: Malwina Prabucka, 2009,
Znaki Wielkich Wód na Żuławach Wi ślanych.

• Postanowiono więc we wsi Piekło (2 km na północ od Białej Góry) wykopać kanał zasilający dla Nogatu, a pierwotne koryto odciąć śluzą. Nowy kanał był pod kątem prostym do Wisły (jego pozostałości są doskonale widoczne nawet na Google Maps), co miało zapobiegać wpadaniu kry. Nie zapobiegło. Kanał był niszczony co roku tak, że w 1871 r. praktycznie przestał istnieć jako budowa hydrotechniczna (oryginalnie wyłożony był brukiem i wyposażony w urządzenia hydrotechniczne).
• Katastroficzna powódź z 1888 r. zmusiła ostatecznie władze do działań polegających na całkowitym przebudowaniu cypla tak, by blokował wejście wody oraz uregulowanie koryta Nogatu.
• Przyjęte rozwiązania odwróciły finalnie układ sił dwóch rzek. Niegdysiejszy stosunek 87% wody dla Nogatu zmienił się na 97% dla Wisły (Nogatem płynie dzisiaj 30 m sześciennych wody na godzinę, Wisłą zaś na wysokości Tczewa lekko ponad 1000 m sześciennych na godzinę). Tak wielka zmiana wyjaśnia, dlaczego jak dzisiaj patrzycie na Zamek Malborski to stoi on "na brzegu" a nie "nad rzeką". Nogat był wiele, wiele razy potężniejszą rzeką niż dzisiaj.
• Zatem w okolicach Białej Góry zobaczyć możemy kilka zabytków hydrotechnicznych. Tych, które pozostały do dnia dzisiejszego.



Biała Góra. Śluza pomiędzy Nogatem a Wisłą.
Widok od strony rzeki Nogatu.
Źródło: Tomasz Przechlewski

• Przede wszystkim mam tu na myśli śluzę wodną w Białej Górze - widoczną na zdjęciu u góry kończącą bieg rzeki Liwy wybudowaną w latach 1852 i 1879 oraz znajdującą się kilkadziesiąt metrów dalej śluzę oddzielająca nurty Wisły i Nogatu (zdjęcie po prawej). Obie budowle są ślicznie zachowane i świetnie utrzymane i - co wg mnie najważniejsze - nie odgrodzone płotami. Można na ich teren wejść i dokładnie je obejrzeć.
• Warto też pójść do miejscowości Piekło, gdzie znajdują się pozostałości wspominanego wcześniej kanału spustowego do Nogatu.
• W okolicy również znajduje się rezerwat przyrody Las Mątawski, w którym rosną między innymi około 180 letnie topole białe o średnim obwodzie około 6 metrów (czyli średnicy około 2 metrów bo π to około trzy). Nie polecam nadużywania słowa "około" :).