Ciekawostki. Biblia Gutenberga - jedna z dwudziestu kompletnych na świecie w Pelplinie

Biblia Gutenberga w zbiorach Muzeum Diecezji Pelplińskiej
fot. Tomasz Konopack, źródło: pomorskie.eu

W zasięgu autostrady A1 znajduje się nieznana powszechnie miejscowość Pelplin, w której znajduje się Katedra Pelplińska. Ale obok niej jest jeszcze mniej znane Muzeum Diecezjalne, w którego zbiorach znajduje się zabytek klasy zero - jeden z egzemplarzy Biblii Gutenberga, której na świecie zostało ledwo 20 kompletnych egzemplarzy. Do samego faktu, że wynalazek druku, dzięki któremu powstało to dzieło zmienił świat dołożyć należy również niesamowite dzieje jedynego polskiego egzemplarza Biblii Gutenberga, który ... podróżował taksówką i pociągiem w zwykłej torbie podróżnej.


Muzeum Diecezjalne w Pelplinie - ciekawostki:

• Muzeum założono w 1928 r. z inicjatywy ówczesnego biskupa chełmińskiego, Stanisława Okoniewskiego. Patronem działań biskupa były poza jego osobistym zaangażowaniem i pasją również słowa papieża Piusa XI aby chronić artystyczno-historyczne dziedzictwo tak, by przekazać je w całości następnym pokoleniom.
• Do tworzonego muzeum diecezjalnego zaczęły napływać dzieła z terenu całej diecezji - zasięg jej był jednak większy (wówczas nazywała się diecezją chełmińską) i obejmowała również tereny dzisiejszej diecezji toruńskiej.
• W pokrzyżackim zamku w Bierzgłowie odbudowywanemu wówczas siłami diecezji utworzono w 1929 r. filię muzeum (zamek ten stoi do dziś i mieści się w nim dom rekolekcyjny).
• Był również plan do zbudowania w Pelplinie oddzielnego budynku dla Muzeum. Plany te jednak wstrzymywano z racji na szereg innych prowadzonych jednocześnie inwestycji. Ostatecznym zaprzepaszczeniem tego pomysłu był wybuch II Wojny Światowej.
• Wojna była również wydarzeniem dramatycznym dla samych zbiorów - wówczas głównym celem stało się ich zabezpieczenie poprzez wywiezienie z Polski, zamurowanie, zakopanie lub umieszczenie w domach zaufanych ludzi.
• Najcenniejsze zbiory zapakowano w 18 skrzyń i wywieziono do Torunia transportem wojskowym.
• Inny los spotkał Biblię Gutenberga - jej historia opisana jest poniżej.
• Wydarzenia wojenne przebiegły jednak zdecydowanie szybciej niż zakładano i całe 18 skrzyń wpadło w ręce hitlerowskich Sicherheitsdienst, czyli Służby Bezpieczeństwa Reichsführera SS - odpowiednika sowieckiej "bezpieki".
• Zbiory zostały wywiezione do berlińskiego Kaiser Friedrichs Museum (Muzeum Cesarza Fryderyka - dzisiejsze Muzeum im. Bodego położone na Wyspie Muzeów w Berlinie).
• Po kilku miesiącach zbiory przewieziono do Muzeum Miejskiego w Gdańsku, skąd po zakończeniu wojny miały powrócić do Pelplina. Kiedy jednak wojska radzieckie zaczęły zagrażać Gdańskowi zbiory zostały rozwiezione po wielu miejscowościach (podobnie jak Fontanna Neptuna w Gdańsku). Niestety nie wszystkie zbiory wróciły po wojnie do Muzeum.
• Po wojnie zbiory rosły dzięki darom oraz w wyniku poleceń nowego ordynariusza diecezji nakazującej przekazywanie do Pelplina dzieł wskazanych przez diecezję.
• Nie był to jednak koniec problemów Muzeum, które aż do lat '80 borykało się z poważnymi problemami lokalowymi, które zakończyła dopiero budowa nowego (dzisiejszego) gmachu Muzeum Diecezjalnego.
• Najciekawszymi zbiorami w muzeum są starodruki (w tym słynna Biblia Gutenberga), rękopisy (w tym dzieło św. Augustyna De civitate Dei) oraz zbiory sztuki od średniowiecznej do nowożytnej związane z działalnością kościoła katolickiego w Polsce.
• W tzw. "skarbcu" muzeum udostępnionym do zwiedzenia prezentowane są głównie paramenty mszalne - kielichy oraz monstrancje ze wszystkich epok.
• Wśród nowych zbiorów rośnie w muzeum kolekcja tkanin kościelnych w formie ornatów oraz dalmatyk.
• Wśród aktualnych wystaw czasowych (2013) możemy również oglądać zbiór mitr biskupich i opackich.

Pelplińska Biblia Gutenberga - ciekawostki:

Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg
znany jako Jan Gutenberg (1399-1468)
złotnik i drukarz moguncki
źródło: domena publiczna

• W zbiorach Muzeum znajduje się oryginalna, jedna z niewielu Biblii wydrukowanych jako pierwsze masowo drukowane księgi w historii świata pomiędzy rokiem 1452 a 1455.
• Nie wiadomo ile egzemplarzy biblii ostatecznie wydrukowano. Według różnych źródeł oraz dzisiejszych badań najbardziej prawdopodobne oszacowanie liczby wydrukowanych sztuk wytycza granice od 158 do 185 kopii, z czego większość (mniej więcej trzy czwarte) wydano na papierze, a pozostałe na pergaminie.
• Na świecie zachowało się jedynie 48 egzemplarzy ale tylko 20 kompletnych - w tym jedna w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie. Spośród naszych sąsiadów oryginały znajdują się tylko w Niemczech i Rosji.
• Kopia w Pelplinie jest powszechnie uznawana za kompletną choć w rzeczywistości brakuje jej 217. strony drugiego tomu (Apokalipsa wg św. Jana).
• Biblia Pelplińska to 641 stron zadrukowanych dwustronnie w dwóch kolumnach o szerokości 8.5 cm i wysokości 28.5 cm każda.
• Dlaczego akurat ta książka jest uznawana za najważniejszą książkę w historii? Ponieważ jest pierwszą książką masowo wykorzystującą wynalazek druku. Wynalazkiem udoskonalonym przez Gutenberga był właśnie masowy druk z wykorzystaniem metalowych form, z których każda mogła obejmować nawet tylko jedną literę. Przed Gutenbergiem drukowane książki były rzadkością również dlatego, że do druku wykorzystywano drewnianą formę, która obejmowała całą stronę! Zatem do wydrukowania innej strony należało całą drewnianą formę wykonać od nowa. Możliwość ręcznego składania liter pozwalała na znaczące przyspieszenie tempa "składu" nowych książek.
• Wynalazek ten położył również wkrótce kres zawodowi skryby przepisującego książki oraz spowodował, że książka stała się przedmiotem zdecydowanie bardziej dostępnym.
• Uznaje się, iż wynalazek druku Gutenberga symbolicznie zakończył epokę średniowiecza i był pierwszym znaczącym wynalazkiem na drodze do otwarcia nauki na zdecydowanie szersze grono odbiorców.
• Żadne z wydań Biblii Gutenberga nie ma strony tytułowej ani numeracji stron.



Strona 46 Biblii Gutenberga
ze śladem upuszczonej czcionki
źródło: domena publiczna

• Na 46 stronie polskiego egzemplarza znajduje się kleks ... a dokładnie ślad tuszu po przewróconej czcionce, która musiała wypaść zecerowi (czyli osobie kompletującej strony z liter) z ręki na arkusz papieru. Obrazek po prawej stronie. Kleks ten pomógł w ustaleniu dokładnego kształtu czcionek a dzięki temu przybliżeniu koncepcji maszyny drukarskiej Gutenberga.
• Największą trudnością w składzie książki było osiągnięcie obustronnego wyrównania tekstu i to bez przesadnego użycia tego co robią dzisiejsze edytory tekstu (powiększają szerokość spacji pomiędzy wyrazami) ale dzięki używaniu liter o różnej szerokości.
• Nieprawdą jednak jest, że książka jest w całości wydrukowana. Dotyczy to jedynie (i wciąż tylko częściowo) pierwszych egzemplarzy, w których czerwone nagłówki były dokładane w procesie ponownego drukowania w prasie z wykorzystaniem czerwonego (zamiast pierwotnego czarnego) tuszu. Z racji na problemy z wyrównaniem bardzo szybko porzucono tę metodę. Wszystkie czerwone wstawki były od teraz dorysowywane ręcznie. Również złote i inne zdobienia różnią się w każdym egzemplarzu, ponieważ zależały od zamożności zamawiającego dany egzemplarz.
• Technikę druku zbliżoną do gutenbergowskiej opracowali wieleset lat przed nim Chińczycy - jednak nie wykorzystali jej do masowego druku książek. Bezpośrednio przez Gutenbergiem na analogiczny pomysł wpadł Laurens Janszoon Coster mieszkaniec holenderskiego Haarlemu. Gutenberg jednak udoskonalił jego pomysł i to on został na dobre powiązany z historycznym wynalazkiem.
• Smutne jest również to, iż Gutenberg, drukarz z Moguncji, nie osiągnął wcale sukcesu finansowego. Po latach sporów sądowych ze wspólnikiem zmarł w nędzy.
• O skali nowatorstwa wynalazku druku świadczy to, iż w latach 1452-1472 wydrukowano więcej egzemplarzy Pisma Świętego niż w ciągu poprzednich czternastu stuleci razem wziętych.
• Historia podróży tego egzemplarza Biblii nie jest znana w pełni, choć pewne istotne momenty mogą być wskazane:
• Biblię najprawdopodobniej zakupił biskup chełmiński Mikołaj Chrapicki i podarował ją Zakonowi Franciszkanów w Lubawie.
• W 1833 r. trafiła do biblioteki seminaryjnej w Pelplinie.
• Tuż przed wojną Antoni Liedtke (zm. 1994), ówczesny dyrektor Biblioteki Seminarium Duchownego w Pelplinie wsunął oba tomy Biblii do torby wraz z bogato iluminowanym średniowiecznym psałterzem, wezwał taksówkę i wyjechał do Tczewa. Stamtąd złapał pociąg do Warszawy.
• Z dworca udał się wprost do siedziby Banku Gospodarstwa Krajowego, w którego sejfie miała spocząć Biblia wraz z wieloma innymi najważniejszymi zabytkami polskiej kultury.
• Z Polski została dalej jeszcze przed wybuchem wojny wywieziona przez Rumunię do Paryża, dalej przez Aubusson do Bordeaux, skąd statkiem "Chorzów" popłynęły w 1940 do Londynu. 
• Z Londynu zbiory udały się w dalszą drogę transatlantykiem "Batory" do Halifax w Kanadzie, aż dotarły przez Montral do Ottawy, gdzie złożono je w skarbcu Bank of Montreal w Ottawie.
• Tą skomplikowaną drogę organizował właśnie istniejący do dziś Bank Gospodarstwa Krajowego.
• Pobyt w Kanadzie trochę się przedłużył - sama Biblia spędziła tam 13 lat.
• Biblia w końcu powróciła do Polski w lutym 1959 r. ... na Wawel.
• Stamtąd ponownie ksiądz Antoni Liedtke z pomocą obstawy Milicji Obywatelskiej przewiózł ją z powrotem pociągiem do Pelplina.
• Dłuższą historię tej podróży znajdziecie w linkach na dole oraz w opracowaniu Antoniego Liedtke pt. Saga Pelplińskiej Biblii Gutenberga.
• Egzemplarze Biblii Gutenberga są bardzo cenne - ostatnia transakcja dotycząca kompletnego egzemplarza miała miejsce nie w 1985 r. (jak podaje wiele polskich stron internetowych) ale 22 września 1987 r., kiedy to egzemplarz został sprzedany w Domu Aukcyjnym Christie's za 4.9 mln dolarów (5.39 mln jeżeli wliczyć prowizję). Nabywcą był Maruzen Co. Ltd., jedna z największych japońskich księgarni. W źródłach podaję link do artykułu w Los Angeles Times opisującego przebieg licytacji.

Muzeum Diecezjalne znajduje się w miejscowości Pelplin przy ulicy Biskupa Dominka. Dokładna lokalizacja znajduje się na mojej mapie atrakcji turystycznych Pomorza. Informacje praktyczne, godziny otwarcia czy ceny biletów znajdziecie na stronie internetowej Muzeum.


Mogą Cię również zainteresować inne moje wpisy:
- Fabryka Sztuk w Tczewie i dwóch Tczewian uczestniczących w wyprawie Cook'a dookoła świata
- Wieża Widokowa Bazyliki Mariackiej w Gdańsku
- Kolegiata Kartuska czyli kościół w kształcie trumny


Więcej informacji:
http://anna-sakowicz.blog.pl/2013/08/10/wojenne-losy-pelplinskiego-skarbu/ - Artykuł omawiający wojenne losy Biblii Gutenberga.
http://www.exploracja.cyberdusk.pl/phpbb2/viewtopic.php?download=20495&t=3155 - Szereg informacji na temat Biblii Gutenberga
http://articles.latimes.com/1987-10-23/news/mn-10733_1_bids - Artykuł omawiający ostatnią sprzedaż egzemplarza Biblii Gutenberga
http://www.vtour.pl/pl/panoramy/pelplin/24/55/ - Zwiedzanie panoramy 360 stopni Muzeum.
http://katowice.gazeta.pl/katowice/2029020,35055,13896028.html - pełna historia zabezpieczania polskich zabytków klasy zero w Kanadzie w czasie II Wojny Światowej.
http://mec.fundacjamorska.org/index.php/Chorzów_(1921) - informacja o statku Chorzów który przewiózł zbiory z Bordeaux do Londynu
http://www.pomorskie.eu/pl/turystyka/atrakcje/ciekawostki/biblia_gutenberga_w_pelplinie - więcej na temat Biblii Gutenberga na stronie Samorządu Województwa Pomorskiego